توسل به مردگان در قرآناصل وجود «عالم برزخ» مورد اتفاق همه دانشمندان اسلامى است و دلایل عمده آنها بر اثبات آن، آیات و روایات است، هر چند از طریق عقلى نیز قابل اثبات است. آیات و روایات متعددی حکایت از حیات بعد از مرگ دارند؛ بنابراین همه انسان‌ها پس از مرگ وارد عالم برزخ شده و حیات برزخی ویژه شهدا، پیامبران و امامان نیست. تفاوت انسان‌هاى معمولى با پیامبران و امامان و شهدا در نوع حیات برزخى است. پیامبران، امامان و شهدا از حیات ویژه و زندگى خاصى برخوردارند؛ همان گونه که قرآن کریم در آیه ۱۶۹ سوره آل عمران به این موضوع اشاره دارد. در نظر شیعه و سنّی انبیاء و اولیاء‌الله دارای حیات طیبه برزخیّه هستند و در این نوع زندگی آنان توان تأثیرگزاری بر زندگی و عاقبت افراد را دارند. یکی از مصادیق این تأثیرگزاری طلب استغفار برای دیگران و جواز توسل به ایشان است. ۱ - طلب استغفار از پیامبرآیه ۶۴ سوره نساء، شامل توسل بعد از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز می‌شود: • «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ لِيُطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحيما؛ ما هيچ پيامبرى را نفرستاديم مگر براى اين كه به فرمان خدا، از وى اطاعت شود. و اگر اين مخالفان، هنگامى كه به خود ستم مى‌كردند (و فرمان‌هاى خدا را زير پا مى‌گذاردند)، به نزد تو مى‌آمدند؛ و از خدا طلب آمرزش مى‌كردند؛ و پيامبر هم براى آنها استغفار مى‌كرد؛ خدا را توبه‌پذير و مهربان مى‌يافتند». این آیه یکی از آیاتی است که در باره توسل به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وارد شده و علمای شیعه و اهل سنت به آن استناد کرده‌اند. رفتن به نزد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای طلب بخشایش در این آیه عام است؛ شامل حیات ایشان و بعد از مرگ ظاهری می‌شود. ۱.۱ - دیدگاه علمای اهل سنتعلمای اهل تسنن از این آیه چنین فهمیده‌اند که می‌توان از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) چه در حال حیات ظاهری و چه بعد از آن طلب شفاعت نمود. ۱.۱.۱ - نووینووی در بحث زیارت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌نویسد: "ثم یرجع الی موقفه الاول قبالة وجه رسول الله صلی الله علیه وسلم ویتوسل به فی حق نفسه ویستشفع به الی ربه سبحانه وتعالی ومن احسن ما یقول ما حکاه الماوردی والقاضی ابو الطیب وسائر اصحابنا عن العتبی مستحسنین له قال (کنت جالسا عند قبر رسول الله صلی الله علیه وسلم فجاء اعرابی فقال السلام علیک یا رسول الله سمعت الله یقول (ولو انهم اذ ظلموا انفسهم جاءوک فاستغفروا الله واستغفر لهم الرسول لوجدوا الله توابا رحیما) وقد جئتک مستغفرا من ذنبی مستشفعا بک الی ربی ثم انشا یقول یا خیر من دفنت بالقاع اعظمه فطاب من طیبهن القاع والاکم نفسی الفداء لقبر انت ساکنه فیه العفاف وفیه الجود والکرم ثم انصرف فحملتنی عینای فرایت النبی صلی الله علیه وسلم فی النوم فقال یا عتبی الحق الاعرابی فبشره بان الله تعالی قد غفر له". سپس به جایگاه اولیه در مقابل صورت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) باز گشته وبه وی توسل کند در حق خودش و از وی طلب شفاعت در نزد خدا بنماید. از بهترین کلمات آنچه است که ماوردی و قاضی ابوالطیب و دیگر اصحاب ما از عتبی نقل کرده و آن را نیکو شمرده‌اندکه گفت: نزد قبر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بودم که بیابان‌گردی آمد و گفت سلام بر تو ای رسول خدا. از خداوند شنیدم (کلام خدا در قرآن) که اگر ایشان وقتی به خودشان ظلم کردند نزد تو آیند پس از خداوند طلب بخشایش کنند ورسول خدا هم برای ایشان طلب بخشایش کند به تحقیق خداوند را توبه پذیر وبخشنده خواهند یافت. ومن به نزد تو آمدم و از گناه خود طلب بخشش کرده و تو را شفیع نزد پروردگارم قرار می‌دهم. سپس این شعر را خواند که: "ای بهترین کسی که دربهترین جایگاه دفن شده است که ازبوی خوش آنجاهمه جابوی خوش گرفته است. جانم فدای قبری که تو ساکن آن هستی که در آن اسوه کامل در عفت وجود وکرم مدفون است" سپس بازگشت. پس چشمانم سنگین شده در خواب رسول گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را دیدم پس فرمودند که ای عتبی به سراغ اعرابی برو و به او بشارت بده که خداوند گناهان او را آمرزید. ۱.۱.۲ - دمیاطیدمیاطی نیز می‌نویسد: "ثم بعد زیارة الشیخین یذهب للسلام علی السیدة فاطمة رضی الله عنها فی بیتها الذی داخل المقصورة للقول بانها مدفونة هناک، والراجح انها فی البقیع فیقول: السلام علیک یا بنت المصطفی... ویتوسل بها الی ابیها (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم). ثم یرجع الی موقفه الاول قبالة وجهه الشریف، فیقول: الحمد لله رب العالمین. اللهم صل علی سیدنا محمد، وعلی آل سیدنا محمد. السلام علیک یا سیدی یا رسول الله. ان الله تعالی انزل علیک کتابا صادقا، قال فیه: (ولو انهم اذ ظلموا انفسهم جاؤوک فاستغفروا الله واستغفر لهم الرسول لوجدوا الله توابا رحیما) و قد جئتک مستغفرا من ذنبی مستشفعا بک الی ربی". "بعد از زیارت ابوبکر و عمر برای سلام به فاطمه زهرا به بیت وی که در داخل ضریح است می‌روی چون بنا بر قولی در آنجا مدفون است ولی قول برتر آن است که در بقیع دفن است. پس می‌گویی سلام بر تو‌ای دختر رسول برگزیده... پس به وسیله وی بر پدرش توسل می‌جویی سپس به همان جای اول بازگشته می‌گویی الحمد لله رب العالمین خدایا بر سرور ما محمد وبر آل وی درود فرست. سلام بر تو‌ای رسول خدا. خداوند به درستی بر تو کتاب خود را نازل کرد که در آن گفت: که اگر ایشان وقتی به خودشان ظلم کردند نزد تو آیند پس از خداوند طلب بخشایش کنند ورسول خدا هم برای ایشان طلب بخشایش کند به تحقیق خداوند را توبه‌پذیر و بخشنده خواهند یافت پس من به نزد تو آمده‌ام در حالیکه از گناهانم طلب بخشایش می‌کنم واز تو طلب شفاعت به نزد خداوند می‌کنم". "ثم تاتی القبر فتولی ظهرک القبلة وتستقبل وسطه وتقول السلام علیک ایها النبی ورحمة الله وبرکاته... اللهم انک قلت وقولک الحق (ولو انهم اذ ظلموا انفسهم جاءوک فاستغفروا الله واستغفر لهم الرسول لوجدوا الله توابا رحیما) وقد اتیتک مستغفرا من ذنوبی، مستشفعا بک الی ربی... ثم یتقدم قلیلا ویقول السلام علیک یا ابابکر". "سپس به نزد قبر رفته پس پشت خود را به سمت قبله می‌کنی ورو به سمت قبر و می‌گویی سلام بر تو‌ای پیغمبر و رحمت خدا و برکات وی.... خداوندا تو گفته‌ای و کلامت درست است که اگر ایشان وقتی به خودشان ظلم کردند نزد تو آیند پس از خداوند طلب بخشایش کنند و رسول خدا هم برای ایشان طلب بخشایش کند به تحقیق خداوند را توبه‌پذیر و بخشنده خواهند یافت. به درستی که من به نزد تو آمده‌ام در حالیکه از گناهانم طلب بخشایش می‌کنم و از تو می‌خواهم که در نزد پروردگارم شفیع من باشی... سپس کمی جلوتر رفته ومی گویی سلام بر تو ای ابوبکر...". ۲ - زنده بودن شهدا و انبیابه اعتقاد شیعه و اهل سنت، انبیاء الهی زنده هستند و شهدا نیز طبق آیه قرآن زنده هستند، پس توسل به آنها توسل به یک انسان زنده است نه توسل به مرده. • «وَ لَا تَقُولُواْ لِمَن یُقْتَلُ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتُ بَلْ أَحْیَاءٌ وَ لَكِن لَّا تَشْعُرُون؛ و به آنها كه در راه خدا كشته مى‌شوند، مرده نگوييد! بلكه آنان زنده‌اند، ولى شما نمى‌فهميد!». آلوسی در باره حیات انبیاء (علیهم‌السّلام) می‌نویسد: "اما حیاة الانبیاء علیهم الصلاة والسلام الحیاة البرزخیة التی هی فوق حیاة الشهداء الذین قال الله تعالی فیهم بَل احیَاءٌ عِندَ رَبِّهِم یُرزَقُونَ فامر ثابت بالاحادیث الصحیحة؛ حیات انبیا (علیهم‌السّلام) حیاتی است برزخی و برتر از حیات شهداست که خداوند متعال در مورد ایشان فرموده است که ایشان زنده‌اند نزد پرورگارشان روزی داده می‌شوند. پس این امر مطلبی ثابت شده با روایات صحیح است". "ومن ثم قال الامام السبکی حیاة الانبیاء والشهداء کحیاتهم فی الدنیا؛ به همین دلیل امام سبکی گفته است که حیات انبیا و شهدا مانند زندگیشان در دنیاست". ائمه ما نیز همگی شهید هستند و طبق آیه ۱۶۹ سوره آل عمران شهدا زنده هستند. • «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذينَ قُتِلُوا في سَبيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُون؛ (اى پيامبر!) هرگز گمان مبر كسانى كه در راه خدا كشته شدند، مردگانند! بلكه آنان زنده‌اند، و نزد پروردگارشان روزى داده مى‌شوند». شارح صحیح بخاری می‌نویسد: "احدها ان الانبیاء افضل من الشهداء والشهداء احیاء عند ربهم فکذلک الانبیاء؛ یکی از مطالبی که در مورد زندگی انبیا بعد از مرگ گفته شده است این است که انبیا برتر از شهدا هستند و شهدا نزد پروردگارشان زنده‌اند پس انبیا نیز همینطور". اهل تسنن اعتقاد دارند که انبیا بعد از مرگ ظاهری در واقع زنده‌اند. در منابع اهل سنت نیز روایاتی وجود دارد که حیات برزخی انبیاء را ثابت می‌کند. از جمله در صحیح مسلم نقل شده است که رسول خدا فرمود: در شب معراج موسی را دیدم که در قبرش نماز می‌خواند: "حَدَّثَنَا هَدَّابُ بْنُ خَالِدٍ وَشَیْبَانُ بْنُ فَرُّوخَ قَالَا حَدَّثَنَا حَمَّادُ بْنُ سَلَمَةَ عَنْ ثَابِتٍ الْبُنَانِیِّ وَسُلَیْمَانَ التَّیْمِیِّ عَنْ اَنَسِ بْنِ مَالِکٍ: اَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ قَالَ اَتَیْتُ وَفِی رِوَایَةِ هَدَّابٍ مَرَرْتُ عَلَی مُوسَی لَیْلَةَ اُسْرِیَ بِی عِنْدَ الْکَثِیبِ الْاَحْمَرِ وَهُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی فِی قَبْرِهِ؛ رسول خدا فرمودند که رفتم یا گذشتم بر موسی در شبی که من را به آسمان بردند - در کنار جایی که خاک سرخ زیادی جمع شده بود- واو ایستاده بود و در قبرش نماز می‌خواند". در این زمینه همانطور که نمونه‌ای از آن نقل شد روایات زیادی حتی در صحیح بخاری ومسلم موجود است و بیهقی عالم مشهور اهل تسنن بعضی از آنها را در کتاب «حیاة الانبیاء بعد وفاتهم»؛ (زندگی پیامبران بعد از مرگ ایشان) جمع‌آوری نموده است وچون در قرآن تصریح به جواز توسل به زندگان شده است پس توسل به ائمه و انبیا بعد از رحلت ایشان جایز است. ۳ - پانویس۴ - منبعموسسه ولیعصر، برگرفته از مقاله "آیا آیه‌ای در قرآن کریم در باره جواز توسل به مردگان وجود دارد؟" رده‌های این صفحه : توسل | مقالات مؤسسه ولیعصر
|